Ik ben gisteren te laat aangekomen in King Williams Town. Ik plan mijn reizen zorgvuldig omdat ik na het vallen van de duisternis liever niet meer onderweg ben. Maar soms gaat er iets mis en dan moet je improviseren. Gisteren lukte dat laatste echter ook niet. Ik kon op mijn weg naar de stad waar Steve Biko is begraven, ik wil zijn graf bezoeken, geen bed vinden. In King Williams Town, gelegen in de provincie Oostkaap bijna 1000 kilometer ten oosten van Kaapstad, vind ik na lang zoeken uiteindelijk ver na middernacht een onderkomen. Waarmee in ieder geval het bewijs geleverd is dat je in Zuid-Afrika niet altijd nadat de zon is ondergegaan wordt beroofd of iets ander naars overkomt. Waarna vanochtend bleek dat het naars ook op je pad kan komen wanneer de zon al weer is opgekomen.

Aangekomen op de begraafplaats waar Biko in 1977 is begraven word ik ontvangen door twee mannen die het kleine complex, naar ik aanneem in opdracht van het bestuur van de stad, beheren. Hun taak zal voornamelijk bestaan uit het onderhouden van de graven, het snoeien van de heggen en het schoonhouden van de paden. Klaarblijkelijk hebben ze het daar zo druk mee dat ze ook op het werk blijven slapen. Omdat het slapen op een begraafplaats wezenlijk afwijkt van het slapen in een huis en bed hebben beide mannen besloten zich voor het slapen gaan naar de rand van een alcoholvergiftiging te drinken. Een van hen is daarin geslaagd en kan niet meer op zijn benen staan terwijl de ander er op staat mij naar het graf van Biko te begeleiden. Een heel slecht idee maar ik kan hem er niet van weerhouden. Op weg naar het graf valt de man twee keer languit over een grafsteen omdat hij niet in staat is op het (rechte) pad te blijven. Bij het graf van Biko aangekomen vraagt hij mij waar ik vandaan kom. Wanneer hij hoort dat ik uit Nederland komt brengt hij mij de Hitlergroet onder het uitroepen van een redelijk goed verstaanbaar ‘Sieg Heil!' valt vervolgens achterover op een ander graf en staat niet meer op. Uit het luide snurken maak ik op dat hij nog leeft. Kortom: ik had mij de aankomst bij het graf van Biko heel anders voorgesteld.

Toch laat ik mij er door dit alles niet van weerhouden een rustig plekje te zoeken bij de toegangspoort van de begraafplaats (sinds 1997 heet deze plaats de Steve Biko Garden of remembrance) om er mijn aantekeningen te ordenen en nog eens na te denken over hetgeen Biko zwarte Zuid-Afrikanen eind jaren zestig en begin jaren zeventig trachtte duidelijk te maken.

Steve Biko was de oprichter van de Black Consciousness Movement. Naast leider van deze zwarte zelfbewustzijnsbeweging, die van zwarte Zuid-Afrikanen sterke, trotse mensen wilde maken zonder minderwaardigheidscomplex was hij vooral ook een charismatische persoonlijkheid. Waar Biko vooral op wees was dat zwarten zelfredzaam moesten zijn. Zwarten moesten hun gevoel van eigenwaarde terug zien te krijgen. Dat gevoel was hen door de apartheid afgenomen. Zwarten moesten weer beseffen dat ze ook mensen waren. Volgens Biko hadden de blanke Zuid-Afrkanen de zwarte meerderheid in hun macht door ze vooral ook psychologisch te onderdrukken en fysiek te bedreigen. ‘Het machtigste wapen in handen van de onderdrukker is de geest van de onderdrukten,' is zonder twijfel de meest geciteerde uitspraak van Steve Biko. Als geneeskundestudent van de Universiteit van Natal in Durban merkte hij al op dat ‘de blanke studenten praatten en de zwarten luisterden.' Biko werd in de jaren zeventig het boegbeeld van het verzet van de jeugd. In juni 1976 werd niet voor niets veelvuldig zijn foto door de rebellerende jongeren meegedragen. Hij kon hen doen geloven dat ze geen geboren losers waren maar ook winnaars konden zijn. Biko was niet anti-blank. Hij wilde vooral het moreel van de zwarten opkrikken. In Zuid-Afrika wordt het gedachtegoed van Biko zorgvuldig bewaakt door zijn zoon Nkosinathi. Deze laatste, hij was zes jaar toen zijn vader werd vermoord, richtte in 1998 de Steve Biko Foundation op. In de politieke arena zoals die na 1994 is ontstaan proberen verschillende partijen bij voortduring de erfenis van Biko te koppelen aan hun eigen agenda. Nkosinathi daarover: ‘Black Consciosness blijft een ideologie, geen politieke stroming. Niemand kan het claimen, omdat het van iedereen is.'