De hoofdpersoon, hoewel hij uiteraard slechts een van de hoofdpersonen was, van de strijd die eind 19^e eeuw tegen het Spaanse koloniale gezag losbrandde, groeide op in Cuba en stierf er ook maar in de tijd daartussen verbleef Marti in ballingschap in het buitenland. Het is de tragiek van veel meer revolutionaire helden. De eer om de onafhankelijkheidsstrijd werkelijk te beginnen komt Carlos Manuel de Céspedes toe. Ieder gehucht, dorp of stad in Cuba kent wel een Céspedes straat, park of plein. Terwijl ik zit te lezen en tikken kijk ik uit over het Parque Céspedes in Santiago de Cuba. Een van de oudste, meest drukke en aangename parken, wij zouden het overigens een plein noemen, van de stad. In de zestiger en zeventiger jaren van de negentiende eeuw giste het overal in Noord- en Zuid-Amerika. Deels een strijd tegen de koloniale machthebbers in het verre Europa maar deels ook een strijd die in het kader stond van de afschaffing van de slavernij. Bij dat laatste punt moet vooral gedacht worden aan de enorme invloed die de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) op het continent heeft gehad. Op Cuba was een nieuwe klasse, die afstamde van Spaanse voorouders, lijnrecht tegenover de conservatieve planterselite, de slavenhandelaren en de Spaanse autoriteiten komen te staan. Bij deze creolen (criollos in het Spaans) en bij veel mensen van gemengd bloed (de mulatten) was de maat in 1868 vol. Het was Céspedes (jurist en grootgrondbezitter) die op 10 oktober 1868 zijn slaven vrijliet en hen opriep samen met hem te vechten voor een vrij Cuba. Tien bittere jaren zou deze onafhankelijkheidsoorlog duren. De oorlog tegen Spanje ontaarde in een guerrilla op het platteland onder leiding van militaire leiders als Maximo Gomez en Antonio Maceo (de guerrilla als vorm van oorlogvoeren zullen we terugzien wanneer Castro c.s. de wapens 70 jaar laten oppakken tegen Batista) waar de Spanjaarden uiteindelijk als overwinnaars uit te voorschijn kwamen. In 1878 werd een vredesakkoord getekend maar de kiemen voor de onafhankelijkheid waren definitief gezaaid. Van grote invloed op het verdere verloop van de strijd is het feit geweest dat na 1878 de invloed van Amerikaanse investeerders sterk toenam. Zij kochten de veelal verwoeste plantages op, moderniseerden deze en oriënteerden de export vrijwel volledig op de Verenigde Staten. De kern van deze nieuwe situatie was al doorzien door de journalist en jurist José Marti die zich in die tijd in vele artikelen en gedichten danig roerde. Zijn kritische artikelen en poëzie leverde hem eerste gevangenisstraf en later verbanning op. De analyse van Marti (die in 1892 in Florida de Cubaanse Revolutionaire Partij oprichtte) ten aanzien van de rol van de Verenigde Staten was kort en simpel: als de Amerikanen kwamen dan deden ze dat niet om de Cubanen te helpen maar uit eigen belang. Ze zouden bovendien, zo voorspelde Marti, ook niet meer weggaan. De geschiedenis leert ons hoe juist de analyse van Marti destijds was. Wanneer de onafhankelijkheidsstrijd niets ander zou opleveren dan dat de Spaanse overheersing werd ingeruild voor een Amerikaanse overheersing dan was alle moeite vergeefse moeite. Maar ... eerst moesten de Spanjaarden nog definitief buiten de deur worden gezet! In 1895 was het zover.

Nadat hij al in 1871 was gedeporteerd naar Spanje keerde Marti in februari 1895 in de provincie Guantánamo met een legertje terug aan land. Gomez en Maceo vochten ook deze keer weer mee tegen de Spanjaarden. Drie maanden na zijn terugkeer sneuvelde Marti tijdens een gevecht in de provincie Granma. Het gaf hem de status van martelaar (zoals dat later ook met Che zou gaan) en daarmee werd Marti hét symbool van ‘Cuba Libre!' en ‘Independencia o muerte!'. Gelukkig waren Gomez en Maceo militair gezien een stuk succesvoller dan Marti. Toen een echte beslissing tot in de loop van 1898 uitbleef kwam het uiteindelijk toch tot de door met name Marti zo gevreesde interventie van de Amerikanen. Wat volgde past in een spannende avonturenroman. Een Amerikaans oorlogsbodem, het pantserschip Maine, kwam in de haven van Havana tot ontploffing waarop president Theodore Roosevelt Spanje de oorlog verklaarde. Hoe de Miane heeft kunnen ontploffen is nog altijd duister maar het gaf de Amerikanen de kans om definitief met de Spanjaarden af te rekenen. Op 1 januari 1899 kwam officieel een eind aan bijna 400 jaar Spaans bestuur. Pas op 20 mei 1902 kreeg Cuba haar onafhankelijkheid maar was het land inmiddels met handen en voeten op zowel politiek als economisch gebied aan de Verenigde Staten gebonden. Eén van de voorwaarden waaraan de Cubanen moesten voldoen was dat men gedwongen werd op Cuba grond af te staan voor een Amerikaanse legerbasis. Dat werd Guantánamo dat nu nog altijd dienst doet als gevangenis voor met name moslimterroristen. Wat Marti vreesde was werkelijkheid geworden. De Spanjaarden hadden plaats gemaakt voor de Amerikanen van wie de invloed op tal van terreinen alleen maar groter was dan die van de Spanjaarden ooit was geweest. De onafhankelijkheid waarvoor Marti bereid was te sterven, en dat ook deed, was niet gerealiseerd. Daarvoor was een nieuwe strijd, een nieuwe revolutie, nodig. Het was Fidel Castro Ruiz (wederom een jurist) die in 1953, in naam van voorgangers als met name Marti, opnieuw de wapens opnam. Nu tegen de door en door corrupte kliek Cubanen die aan de leiband van de Amerikanen de eigen bevolking uitbuiten en onderdrukten terwijl zij Havana inmiddels hadden omgetoverd tot een speeltuin van gangsters en gokbazen. Zou deze derde poging de werkelijke onafhankelijkheid brengen?

Volgens Marti had de kunstenaar, schrijver een belangrijke taak bij de realisatie van maatschappelijke veranderingen. Die taak omschreef hij met de woorden ‘pensar es servir' (denken is dienen). Bekend is de spreuk van hem: ‘Wie denkt heeft de morele plicht om zijn denken in dienst te stellen van degenen wier denken niet zo ontwikkeld is.' De werken van Marti zijn vandaag nog te koop in iedere boekwinkel in Cuba. Veel van zijn teksten hebben de tand des tijds moeiteloos doorstaan en zijn ook nu het lezen zeker waard.